Το ερευνητικό πρόγραμμα “Ηθική οικονομία. Ζητήματα ηθικής στον δημόσιο λόγο σχετικά με την αγορά και το κέρδος, Ελλάδα τέλος 19ου αιώνα – πρώτο μισό 20ού αιώνα” έχει ως στόχους αφενός να συζητήσει την έννοια της “ηθικής οικονομίας” και να προωθήσει τον διεπιστημονικό διάλογο σχετικά, αφετέρου να προσεγγίσει γενικότερα την παρουσία ηθικών αξιών και εννοιών στον δημόσιο λόγο συλλογικοτήτων και ατόμων σχετικά με τον ανταγωνισμό, το κέρδος και άλλες πλευρές της καπιταλιστικής οικονομίας.
Η ηθική οικονομία είναι μια έννοια που έχει προταθεί (αρχικά από τον ιστορικό E. P. Thompson) για την ερμηνεία ποικίλων μορφών κινητοποίησης και κριτικής στάσης των λαϊκών τάξεων απέναντι στην καπιταλιστική αγορά και τις σχέσεις που παράγει. Στην κλασική σύλληψη της έννοιας, πρόκειται για στάσεις που εκφράζονται στον δημόσιο λόγο και κατά τη συλλογική δράση, και βασίζονται σε ιδέες που έμμεσα μόνο μπορεί να αντλούν από μια λόγια παράδοση πολιτικής και οικονομικής σκέψης. Ως σημείο αναφοράς ενός “μαλακού” και “μερικού” αντικαπιταλισμού λειτουργούν κυρίως διάφορες εθιμικές ρυθμίσεις των οικονομικών σχέσεων, το πρόταγμα μιας νέας “έδρασης” της οικονομίας στην κοινωνία, η αίσθηση της υπεράσπισης της νομιμότητας και ηθικές αξίες όπως η δικαιοσύνη και η αμοιβαιότητα.
Η έννοια της ηθικής οικονομίας έχει χρησιμοποιηθεί με πολλές σημασίες στις κοινωνικές επιστήμες στα 50 χρόνια της ύπαρξής της, ενώ τελευταία έχει παρουσιαστεί αυξημένο ενδιαφέρον γι’ αυτήν διεθνώς (λίγο όμως έχει δοκιμαστεί η εφαρμογή της στην ελληνική ιστορία). Η φιλοδοξία μας για το παρόν ερευνητικό προγραμμα είναι καταρχάς να προβούμε σε μια συζήτηση και επανεκτίμηση της “ηθικής οικονομίας”, ο καθένας από τους συμμετέχοντες στο ιδιαίτερο ερευνητικό του πεδίο.
Επιπλέον, όμως, στοχεύουμε και στο άνοιγμα της συζήτησης πέρα από τη συγκεκριμένη έννοια, μελετώντας καθαυτή την προβολή και επίκληση ηθικών αξιών και επιχειρημάτων στον λόγο κοινωνικών και πολιτικών υποκειμένων που αφορά τις οικονομικές σχέσεις στις οποίες εμπλέκονται, με έμφαση στις στάσεις απέναντι στην ελεύθερη αγορά. Ζητούμενο είναι να μελετηθεί συστηματικά το, παραμελημένο ίσως, θέμα του ηθικού στοιχείου στον λόγο κοινωνικών και πολιτικών υποκειμένων· στοιχείο που αφενός δίνει αντικαπιταλιστική χροιά στον συγκεκριμένο λόγο, αφετέρου θα πρέπει να τοποθετηθεί στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης μεταξύ κυρίαρχων και “υπάλληλων” τάξεων και της πάλης για την ηγεμονία. Στόχος μας, λοιπόν, είναι, διερευνώντας τις μορφές ηθικότητας που αναπτύσουν και τη λειτουργία των ηθικών αξιών στον λόγο που εκφέρουν διανοούμενοι, πολιτικά υποκείμενα και κοινωνικά κινήματα σε σχέση με την καπιταλιστική οικονομία και αγορά, να προσπαθήσουμε να σκεφτούμε με νέους τρόπους τη σχέση των διαφόρων κοινωνικών υποκειμένων με την οικονομία ως μια σχέση που διαμεσολαβείται από ηθικές αντιλήψεις.
Στην προσπάθεια αυτή, οι ιστορικοί που αποτελούν τα μέλη της ερευνητικής ομάδας θα συζητήσουν με ερευνητές από άλλες κοινωνικές επιστήμες στα συνέδρια που θα οργανωθούν. Στα πλαίσια του προγράμματος θα παραχθούν μια βιβλιογραφία μελετών για την ηθική και την οικονομία και μία επισκόπηση της βιβλιογραφίας, άρθρα σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, ένας συλλογικός τόμος, ενώ θα υπάρξει διάχυση της σχετικής προβληματικής και στον τύπο και το διαδίκτυο.
Το ερευνητικό πρόγραμμα “Ηθική οικονομία. Ζητήματα ηθικής στον δημόσιο λόγο σχετικά με την αγορά και το κέρδος, Ελλάδα τέλος 19ου αιώνα – πρώτο μισό 20ού αιώνα” χρηματοδοτείται από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ., στα πλαίσια της 1ης προκήρυξης ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση μεταδιδακτόρων ερευνητών/τριών, και υλοποιείται στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΜΣ-ΙΤΕ).
