Βίντεο

Συνεδρία 1

• Ελένη Γκαρά: «Λαϊκή διαμαρτυρία και εξέγερση σε καιρό επισιτιστικής κρίσης: οθωμανικός χώρος, 16ος-18ος αι.»
  Η Ελένη Γκαρά είναι μόνιμη επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών και στο Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βιέννης, και έλαβε το διδακτορικό της από το Πανεπιστήμιο Βιέννης το 2001. Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2001/02 ήταν μεταδιδακτορική εταίρος του Προγράμματος Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πρίνστον. Είναι μέλος της Comité International d’Études Pré-ottomanes et Ottomanes, της Turkish Studies Association και της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού. Η ερευνητική και διδακτική της δραστηριότητα εστιάζεται στην κοινωνική ιστορία των οθωμανικών Βαλκανίων και του ελληνικού κόσμου στους πρώιμους νεότερους χρόνους. Στις δημοσιεύσεις της συγκαταλέγονται βιβλία, συλλογικοί τόμοι και άρθρα που αφορούν τις διαθρησκευτικές σχέσεις, την απονομή δικαιοσύνης, τη λαϊκή διαμαρτυρία και εξέγερση, την πολιτική συμμετοχή, και άλλα ζητήματα κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας του οθωμανικού χώρου.

  Διαδηλώσεις, ταραχές και εξεγέρσεις είναι μορφές συλλογικής δράσης που εκδηλώνονται συχνά σε περιόδους επισιτιστικών κρίσεων στην πρώιμη νεότερη Ευρώπη. Αντίστοιχα γεγονότα είναι γνωστά και από τον οθωμανικό χώρο, αν και το ζήτημα δεν έχει ακόμη μελετηθεί συστηματικά.

  Σε αυτή την ανακοίνωση θα συζητηθεί το ζήτημα της αντίδρασης των οθωμανικών κοινωνιών στις επισιτιστικές κρίσεις και θα αναλυθούν περιπτώσεις βίαιης διαμαρτυρίας για έλλειψη σιτηρών και άνοδο της τιμής του ψωμιού τον 17ο και 18ο αιώνα. Στο επίκεντρο της διερεύνησης βρίσκονται οι μορφές της διαμαρτυρίας και η χρήση της βίας, καθώς και οι αντιδράσεις των κρατικών αρχών, ενώ ως κύρια αναλυτικά εργαλεία χρησιμοποιούνται οι έννοιες της «ηθικής οικονομίας» και της «δίκαιης τιμωρίας».

• Βασίλης Γεωργάκης: «H ηθική οικονομία των αγροτών της Ηπείρου (1915-1917)»
  Γεννήθηκε το 1990 και μεγάλωσε στην Αθήνα, όπου και άρχισε τις σπουδές του (τις οποίες δεν ολοκλήρωσε ποτέ) στο τμήμα Πολιτικών Έργων Υποδομής του πάλαι ποτέ ΤΕΙ Αθηνών. Μάλλον δεν ένιωθε πολύ άνετα με τίποτα από τα δύο και άφησε την πρωτεύουσα και τα εργοτάξια για τα Γιάννενα και το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τα τελευταία δύο χρόνια είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και ασχολείται με τον κοινωνικό και οικονομικό μετασχηματισμό που σηματοδότησε η δημιουργία και εξάπλωση του ελληνικού κράτους, τόσο στην Ήπειρο, όσο και στην δυτική Στερεά Ελλάδα.

  Τον χειμώνα του 1912-1913 ο νικηφόρος ελληνικός στρατός προέλαυνε μέσα από τα εδάφη της Ηπείρου, σκορπίζοντας τον ενθουσιασμό στους χριστιανικούς πληθυσμούς της περιοχής. Ο ενθουσιασμός αυτός δεν προκαλούνταν αποκλειστικά από την αποχώρηση των οθωμανικών δυνάμεων, όσο από την προσδοκία των αγροτικών, κατά βάση, αυτών πληθυσμών πως η έλευση της ελληνικής διοίκησης θα επέλυε και το αγροτικό ζήτημα της περιοχής, καταστρέφοντας το έως τότε υπάρχον γαιοκτητικό σύστημα, αποδίδοντας την γη στους καλλιεργητές της. Σύντομα οι προσδοκίες αυτές διαψεύσθηκαν και με αυτό τον τρόπο εγκαινιάστηκε μία νέα φάση του περίφημου αγροτικού ζητήματος της Ηπείρου.

  Την περίοδο 1915-1917 το ζήτημα αυτό συμπλέχθηκε με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εθνικό Διχασμό και τις στερήσεις που επιβλήθηκαν στον πληθυσμό της Ηπείρου εξαιτίας του Συμμαχικού Αποκλεισμού (1916-1917). Τις διαδηλώσεις υπέρ της απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών και των ιμλακίων, τις διαδέχονται εκρήξεις οργής και επεισόδια στην αγορά των Ιωαννίνων, εισβολές σε μύλους μέχρι και ένοπλες στάσεις, όπως αυτή στο Σούλι τον Φλεβάρη του 1917.

  Ο τίτλος της εισήγησης, δανεισμένος από το βιβλίο του James Scott, The Moral Economy of the Peasant, καταδεικνύει τον σκοπό της, που είναι η ανίχνευση των κινήτρων, των πεποιθήσεων και του αξιακού κώδικα των αγροτικών πληθυσμών της Ηπείρου, στο μεταίχμιο της μετάβασης από το οθωμανικό στο ελληνικό καθεστώς, εν μέσω μίας ιδιαίτερα οξυμένης πολιτικής αναταραχής που ήταν ο Εθνικός Διχασμός. Η έρευνα που έχει προηγηθεί, αντιμετώπισε το ζήτημα στα πλαίσια της επισιτιστικής κρίσης που έπληξε κυρίως τα Ιωάννινα την περίοδο που μας ενδιαφέρει, σε αυτή την εισήγηση ωστόσο στο επίκεντρο τίθενται οι αγροτικοί πληθυσμοί και οι μορφές συλλογικής (ή μη) διεκδίκησης που εφάρμοσαν κατά την περίοδο αυτή. Τα εργαλεία που αξιοποιούνται είναι αυτά που αναπτύχθηκαν γύρω από το σχήμα της «Ηθικής Οικονομίας», ιδιαίτερα όπως αυτά προσπάθησαν να ερμηνεύσουν στάσεις αγροτικών πληθυσμών, με σημείο αναφοράς κυρίως τα έργα του Αμερικάνου ανθρωπολόγου James Scott.

Συνεδρία 2

• Κώστας Φουντανόπουλος: «Από την ηθική οικονομία στη δίκαιη οικονομία. Η λαϊκή διαμαρτυρία στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής»
  Ο Κώστας Φουντανόπουλος γεννήθηκε το 1966 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Ιστορία στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης όπου ολοκλήρωσε και το μεταπτυχιακό του. Εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Αντώνη Λιάκου, με τίτλο Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη. Ηθική οικονομία και συλλογική δράση στο μεσοπόλεμο, 1908-1936. Δημοσιεύτηκε το 2005 από τις εκδόσεις Νεφέλη. Επίσης, έχει δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες στα σημαντικότερα ιστορικά περιοδικά, συμμετείχε σε διάφορα ερευνητικά προγράμματα και πήρε μέρος σε πολλά επιστημονικά συνέδρια ως εισηγητής. Εργάζεται ως καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση.

  Η εισήγηση εστιάζει σε μια διαφαινόμενη αλλαγή της εργατικής ιδεολογίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής: από την ηθική οικονομία στη δίκαιη οικονομία. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου δημιουργήθηκε μια πολιτική πλατφόρμα εργατικών ιδεών που την αποκαλώ «ηθική οικονομία» σε αντιδιαστολή προς την «πολιτική οικονομία»: οι εργάτες οραματίζονταν μια παραγωγική διαδικασία που εστίαζε στην κοινωνική χρησιμότητα των αγαθών και όχι στους οικονομικούς όρους παραγωγής τους. Ο μηχανισμός που βοηθούσε τη δημιουργία ταυτίσεων με τις λαϊκές απόψεις στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής πλατφόρμας ιδεών ήταν η απεργία.

  Όμως, ο πόλεμος και η Κατοχή φαίνεται ότι συνέβαλαν στην μεταστροφή αυτών των απόψεων. Μέσα σε συνθήκες ταχείας μεταβολής του εισοδήματος και ανεξέλεγκτης κίνησης των τιμών των προϊόντων, κανείς δεν μπορούσε πια να αδιαφορεί για τη χρηματική διάσταση της εργασίας. Η οικονομία σταμάτησε να γίνεται αντιληπτή ηθικά˙ η νέα εργατική επιδίωξη ήταν να είναι δίκαιη. Δίκαιη οικονομία σημαίνει την καταβολή μισθού που εξασφαλίζει τα αναγκαία αγαθά για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Στο πλαίσιο αυτό συμβαίνουν μια σειρά από αλλαγές στο εργατικό κίνημα. Η σοβαρότερη αφορά στο πεδίο σφυρηλάτησης των πολιτικών ταυτίσεων. Σε μια εποχή που η συμμετοχή σε απεργία τιμωρείται με τουφεκισμό, δεν μπορούσε να είναι αυτή το πεδίο διαμόρφωσης των πολιτικών ταυτοτήτων, αλλά ένας άλλος χώρος, αυτός της ρητορικής. Η επίκληση της ασιτίας ως απειλής για την ύπαρξη των εργατών παίζει έναν τέτοιο ρόλο. Η ρητορική αυτή θέτει μια ατζέντα αιτημάτων (δίκαιες τιμές, δίκαιη διανομή, ποιότητα βασικών προϊόντων, παρέμβαση του κράτους) στη βάση της οποίας αναζητούνται οι νέες πολιτικές ταυτίσεις.

• Κωνσταντίνος Λαμπράκης: «H ηθική διάσταση των οικονομικών συναλλαγών: Η περίπτωση της «Μαύρης Αγοράς» στην Κατεχόμενη Αθήνα (1941-1944)»
  Αποφοίτησα από το τμήμα Κοινωνιολογίας Παντείου το 2012. Απέκτησα Μ.Δ.Ε. στην Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία το 2015, από το ΠΜΣ Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου (Διπλωματική εργασία: «Το ¨σταυρικό πρόβλημα¨: ερμηνευτικές προσεγγίσεις, στρατηγικές και συγκρούσεις στο χώρο της ελληνικής Αριστεράς την δεκαετία του ’60 για την Ένωση Κέντρου Επιβλέποντες: Μιχάλης Λυμπεράτος – Προκόπης Παπαστράτης). Είμαι υποψήφιος διδάκτορας του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας Παντείου (επιβλέπουσα καθηγήτρια κ. Ειρήνη Λαγάνη) και εκπονώ την διδακτορική μου διατριβή υπό τον τίτλο: «Ιουλιανά 1965: Οι διεκδικήσεις και οι μορφές πάλης των δρώντων υποκειμένων, οι πολιτικές δυνάμεις και τα κέντρα εξουσίας της μετεμφυλιακής Ελλάδας». Συμμετέχω στην ερευνητική ομάδα «Ηθική οικονομία. Ζητήματα ηθικής στον δημόσιο λόγο σχετικά με την αγορά και το κέρδος, Ελλάδα τέλος 19ου αιώνα – πρώτο μισό 20ού αιώνα» που υλοποιείται στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας.

  Η παρούσα επιχειρεί να διερευνήσει πώς η «Μαύρη Αγορά» και οι παράνομες οικονομικές συναλλαγές προσλήφθηκαν από την κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην Αθήνα. Μέσω της συγκριτικής ανάλυση του λόγου και των πρακτικών σχετικά με την «Μαύρη αγορά» και τους «νεοπλουτούς» των αρχών κατοχής και των συνεργαζόμενων ελληνικών κυβερνήσεων αφενός και από το κίνημα εθνικής αντίστασης του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ), αφετέρου, θα περιγράψουμε το πώς οι δύο αντίπαλοι πόλοι ερμηνεύουν αυτά τά φαινόμενα· Υπήρξαν ηθικές ανησυχίες και ηθικές προσταγές που χρησιμοποιήθηκαν σε σχέση με το εμπόριο και, αν ναι, ποιες ήταν αυτές; Ήταν σχετικές με τις κοινωνικοπολιτικές επιδιώξεις των δρώντων υποκειμένων; Η διαδικασία πλαισίωσης της “Μαύρης Αγοράς” διευκόλυνε την κοινωνική κινητοποίηση για τον επισιτισμό και ενάντια στην “αισχροκέρδεια”; Ποιο ήταν το ρεπερτόριο της συλλογικής διεκδικητικής δράσης κατά της κερδοσκοπίας;

  Απαντώντας στα παραπάνω ερωτήματα, η ανακοίνωση θα πραγματευτεί τον ρόλο που παίζει η ηθική στην συλλογική διεκδικητική δράση αλλά και την ίδια την χρήση της έννοιας της «Ηθικής Οικονομίας». Φιλοδοξώντας, έτσι, να συμβάλει στο διάλογο για την δια-δραστική σχέση μεταξύ ηθικής και οικονομίας και της κοινωνικής νομιμοποίησης των οικονομικών ανταλλαγών.

Συνεδρία 4

• Διονύσης Δρόσος: «Ηθική Οικονομία και ηθική της αγοράς. Η αμφισημία της «παράδοσης», της «προόδου» και της «δικαιοσύνης»
  Ο Διονύσης Δρόσος αποφοίτησε από το Οικονομικό Τμήμα της Νομικής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, 1979. Ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Université Paris VIII (Vincennes), 1982. Έλαβε το διδακτορικό του ως Ειδικός Μεταπτυχιακός Υπότροφος από το Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, το 1990 με τη θέση: Εργασία και κοινωνική συγκρότηση στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Από το1990 έως το 1993 δίδαξε ως συμβασιούχος Λέκτορας (ΠΔ 407) στο Οικονομικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης. Το 1994 εκλέχτηκε Επίκουρος καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα ΦΠΨ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το 2007 εξελίχθηκε στη βαθμίδα του Αναπληρωτή καθηγητή και το 2012 στη βαθμίδα του Καθηγητή στο ίδιο Τμήμα. Από το Σεπτέμβριο του 2017 είναι Καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Τα πεδία ερευνητικού ενδιαφέροντός του είναι: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία, Φιλοσοφία του Διαφωτισμού, Σκωτικός Διαφωτισμός, Νεοφιλελευθερισμός, Ηθικά Θεμέλια της Πολιτικής Οικονομίας.

  Η Πολιτική Οικονομία του κλασικού φιλελευθερισμού υποστηρίζεται από μια νέα προσέγγιση της ηθικής. Η ηθική των συναισθημάτων φιλοδοξεί να αξιοποιήσει το εκτός συμβολαιακών ρυθμίσεων δυναμικό κοινωνικότητας. Η επιζήτηση της επιδοκιμασίας των άλλων, αλλά και η αποτίμηση και αξιολόγηση του εαυτού νοούνται ως αδιάλειπτη διάδραση των συμπαθητικών συναισθημάτων των δρώντων υποκειμένων. Η διαδικασία αυτή δεν νοείται ως προαποφασισμένη συμμόρφωση με έναν καθολικό ηθικό κώδικα, αλλά ως ένα «ανοιχτό» γίγνεσθαι, όπου φαίνεται να ενεργοποιείται όλο το φάσμα των δυνάμεων τις οποίες μοιράζονται από κοινού οι δρώντες, πέραν των οριοθετημένων ιδιοκτησιών τους: γλώσσα, πολιτισμός, ρητορική, αισθητική, έθιμο, ήθη κοκ.

  Η ίδια η αγορά με τη στενή οικονομική της έννοια εννοείται ως ειδικό πεδίο εφαρμογής του «εμπορίου της συμπάθειας». Τα ηθικά υποκείμενα δεν ανάγονται σε οικονομικές μονάδες, αλλά η δράση τους ως οικονομικών μονάδων γίνεται κατανοητή ως η οικονομική διάσταση της κοινωνικής πρακτικής ατόμων που μετέχουν στην κοινή πολυσχιδή περιουσία των ηθικών συναισθημάτων.

  Ωστόσο, το ειδικό βάρος της ατομικής ιδιοκτησίας σε αυτό το φιλελεύθερο εγχείρημα είναι τόσο μεγάλο ώστε η «ανοικτότητα» και η «μη αναγωγικότητα» την οποία επαγγέλλεται φαίνεται να υπονομεύεται. Τα υποκείμενα της ηθικής μπορεί να μην ανάγονται άμεσα σε οικονομικά υποκείμενα, όμως η ηθική αξιοπρέπεια και ανεξαρτησία τους τελικά προϋποθέτουν την ιδιοκτησία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, στρατηγικής σημασίας έννοιες όπως η παράδοση, η πρόοδος και η δικαιοσύνη προσδιορίζονται με επίκεντρο την ατομική ιδιοκτησία. Το βέλος της προόδου δείχνει σταθερά προς τη σταθεροποίηση του λεγόμενου «συστήματος φυσικής ελευθερίας», δηλαδή της γενίκευσης των εμπορικών σχέσεων και της αγοράς. Από την παράδοση, όσες εθιμικές σχέσεις δεν συγκλίνουν τελολογικά προς την κατίσχυση της αγοράς, παραγνωρίζονται ή απαξιώνονται. Η δικαιοσύνη τέλος ορίζεται – στον Hume αυτό είναι σαφέστατα διατυπωμένο- ως μια ανθρώπινη επινόηση που θα ήταν εντελώς άχρηστη και περιττή, αν η γενικευμένη ατομική ιδιοκτησία δεν είχε, δαρβινικά σχεδόν, «επιλεχθεί» ως η πλέον «κατάλληλη» διευθέτηση του οικονομικού προβλήματος. Όλο το υλικό το οποίο θεματοποιείται αργότερα ως αντικείμενο της Ηθικής Οικονομίας αποκλείεται καταστατικά από τον κλασικό φιλελευθερισμό. Ίσως αυτός ο αποκλεισμός εγκαινιάζει την slippery slope η οποία καταλήγει στην απορρόφηση της όλης ηθικότητας από την καθολική αρχή της αγοράς, όπως επιτελείται από τον σύγχρονό μας Νεοφιλελευθερισμό.

• Γιάννης Σταυρακάκης: «Η ηθική οικονομία στην ανάλυση του λαϊκισμού – Αστοχίες της φιλελεύθερης ορθοδοξίας»
  Ο Γιάννης Σταυρακάκης σπούδασε πολιτική επιστήμη στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ανάλυση λόγου στο Πανεπιστήμιο του Essex. Εργάστηκε στα Πανεπιστήμια του Essex και του Nottingham, και από το 2006 διδάσκει ανάλυση πολιτικού λόγου και πολιτική θεωρία στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στα ελληνικά κυκλοφορούν οι μελέτες του, Ο Λακάν και το πολιτικό (Routledge, 1999/Ψυχογιός, 2008), Η λακανική αριστερά (SUNY Press, 2007/Σαββάλας, 2012) και η (από κοινού με τον Νικόλα Σεβαστάκη) μελέτη Λαϊκισμός, αντιλαϊκισμός και κρίση (Νεφέλη, 2012). Στα πιο πρόσφατα εκδοτικά του εγχειρήματα συγκαταλέγονται η εισαγωγική μελέτη, Λαϊκισμός: Μύθοι, στερεότυπα και αναπροσανατολισμοί (ΕΑΠ, 2019) και η επιμέλεια του συλλογικού τόμου, The Routledge Handbook of Psychoanalytic Political Theory (Routledge, 2019). Υπήρξε αντιπρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης, στο πλαίσιο της οποίας συμμετείχε στην ίδρυση του Θεματικού Δικτύου για την Ανάλυση Πολιτικού Λόγου, ενώ το διάστημα 2014-5 υπήρξε Κύριος Ερευνητής του προγράμματος "POPULISMUS: Λαϊκιστικός λόγος και δημοκρατία". Ζει στη Θεσσαλονίκη.
  Στην παγκόσμια έρευνα του λαϊκισμού και ιδίως στις ορθόδοξες φιλελεύθερες προσεγγίσεις (π.χ. στο ιδεακό παράδειγμα των Mudde & Kaltwasser, στη συμβολή του J.-W. Mueller, κ.λπ.), η «ηθικοποίηση» συνιστά σημαντικό κριτήριο όσον αφορά την ταυτοποίηση του λαϊκιστικού φαινομένου. Μάλιστα, το εν λόγω στοιχείο, δηλαδή η «ηθική» είτε και «ηθικιστική» υπόσταση των λαϊκιστικών πολιτικών συναρθρώσεων, συνιστά και κεντρικό θεμέλιο της καταδίκης και καταγγελίας του λαϊκισμού συλλήβδην (ανεξαρτήτως της συγκεκριμένης του, κάθε φορά, θέσης στο ιδεολογικό φάσμα). Ωστόσο, οι προσεγγίσεις αυτές αδυνατούν να προσδιορίσουν επαρκώς το περιεχόμενο και τα επιμέρους φορτία της «ηθικής» διάστασης και συνήθως εδράζονται σε ιδιαίτερα σχηματικές κατανοήσεις της πολιτικής δράσης και των κοινωνικών της διαστάσεων. Μια προβληματική «ηθικής οικονομίας» είναι σε θέση να αναδιατάξει εξ ολοκλήρου τούτο το ερευνητικό πεδίο και να συμβάλλει σε μια περισσότερο εναργή σύλληψη του λαϊκισμού.